نیچە لە پەراوێزی ئۆدیبدا
"تاعون
ناڕوات!"
لە وڵاتەکەی ئێمەدا کەس کەسی
خۆشنەدەویست، هەموییان خۆشەوستییان لەبیرچوبۆوە بۆیەش تاعون هات.
"ئەلبێر کامۆ"
شارێک ئەوینی تێدا نەبێ دەبێ
لێی تێپەڕی.
"نیچە"
لە ئەفسانەی ئۆدیب پاشادا:
خوایەکانی دێلفی دەڵێن: تاعون لە شاری تیبا ناڕوا هەتا ئەو کەسە نەدۆزرێتەوە باوکی
(خاوەنموڵک/سۆز) کوشتوە و دایکی (سۆز) کردۆتەوە بە ژنی خۆی وەک کوشتنێکی خوا و لە
سۆزکەوتنێک دژ بە ڕەوشتی باو، دواجاریش هۆکاری تاعونەکە.
سەرئەنجام لە ماوەی گەڕان و
پشکنیندا کاتێک ئۆدیب پاشا بەوە دەزانێ ئەو کەسەی ئەم کارەی کردوە و سەرچاوەی
تاعونەکەیە خۆیەتی، بەڵام لە خۆنەناسی (چونکە بە منداڵی فڕێدراوە وەک نەفیکراو و
ناڕەسەنکردنێک. ئەم ناڕەسەنییەش ڕەسەنە وەک خۆگەورەکردنێک بە بێکەسی/خۆناسین/دازایین/دابڕانی
مەعریفی/ئەنتی تێز) و لە نەزانی کارێکی وەهای لەدەست ڕوداوە، ئەوە لێرەدا ئەم
پێزانینە سێنتێزە(١)، ئەوەی نەستی دەنواندەوە (دایکباوک/هەڵوەشاندنەوەی گرێی
ئۆدیب) بەدەستیهێنا (مخیر)، نەست نوێنەرەوەش بۆ پیاو دایکە، هەروەها بە ژنکردنی
خۆیی و یان بە پیاوکردنی دایکییەتی وەک هاوشوناسبونێک، بۆیە لە پەشیمانیدا وەک
خۆسزادانێک چاوەکانی دەردەهێنێت، بەڵکو بەم جۆرە لە بەردەم ڕەوشت و نەریتی باوی
مێگەلی کە خواییە (دژەهاوشوناسی/مسیر) لە تاوانەکەی کەسایەتی کەرتبوی (لەبەر
پێزانین بە بنەڕەتی بون/شێتی لە بلیمەتی/لەناوچون) هاوسەنگ بکاتەوە(٢).
لەبەرئەوەی سێنتێز (بەخوابونی
مرۆڤ) بەهۆی چاودێر بەسەرخۆبونەوە (چونە سەرەوەی چاکە و خراپە) لە هاوسەنگکەوتن و
کەرتبونی کەسایەتی و شێتبونێکە لە بلیمەتی (خزینەناو/ ئاشکراکردنی پشت پەردەی
نهێنییەکان)، ئەویش بە مانای ئۆدیب بە خۆکوێرکردن و تێکشکانێکی نیچەیی وەک
دانانەوەی پەردە بەسەر نهێنییەکاندا (خۆداماڵین لە چونە ویژدانی ناخودئاگای
مرۆڤەکان و چاوی خوایی/دورکەوتنەوە لە ئاوەدانی) هاوسەنگییەکەی بەدەستهێناوە،
بەوەدا تاعونیش لە شاری تیبادا نەما.
لێرەوەیە نیچە (مەبەستی لە
ئۆدیبی باوککوژە) لە وەهای گوت زەردەشتدا دەڵێ: "ئەوەیکە خوای خۆی تەمێ
دەکات، چون ئەوینداری خوای خۆیەتی، کەوایە دەبێ بە غەزەبی خوایەکەیشی
بفەوتێت"، بەو هۆیەی ئۆدیب سەرەتا دنیابینی و شارستانییەتێکی بێسۆزی (بە
کوشتنی دایکباوک/سۆز) دژەباوی ناخوایی دروستکرد، لە دواتریش بۆ نەفەوتان و
گەڕاندنەوەی سۆز بۆ شارستانییەتەکە عیساییانە خۆی لەپێناودا فەوتاند (بۆ
هاوسەنگکردنەوەی دوکەرتی لە کەسایەتی/ڕەتکردنەوەی هاوشوناسی) وەک خاوەنسۆزێکی
ئەویندار(٣).
کەواتە لەسەر بنەمای ئەو
تێگەیشتنەی نیچە: "سەروترین خراپە بەستراوەتەوە بە سەروترین چاکەوە، بەڵام
ئافرێنەریش هەر ئەمەیە"، ئۆدیبیش بە کوشتنی خوا و هەڵوەشاندنەوەی بەها
پیرۆزەکان و خۆکوێرکردنی و پەشیمانبونەوەکەی لە شارستانییەتی باوککوژیدا لە
خوایەتی (سێنتێز/گاڵتەجاڕ/غەزەب) نەکەوت، بە پێچەوانەوە گاڵتەجاڕییەکی خواییانەی
(حاڵەتی سێیەم سەرەوەی چاکە و خراپە/نەمانی ڕاستەقینە)ی بە دو شارستانییەت دژەباو
و باوی سۆزەکی وەک دو چۆنییەتی ژیانکردن (حەز/لۆژیک) کرد.
(١)
داواکارییەکەی نیچە بۆ هاوسەرگیری لە سالۆمی (لە وەڵامدا سالۆمی پێی دەڵێ: با لە
دەرەوەی خاوەندارییەتی بەتەنیا هاوڕێ بین) بەشێوەیەکی خاوەندارییەتی پیاوانەی
عاشقانەی تراژیدی (فالیک) لە ژن (سۆز/مەعشوق/فالۆس)، یەکسانە بە ئەو دنیابینییە
عیساییە خواییەی بۆخۆی وەک ئەنتی تێزێک دژایەتی دەکرد، واتا وەکچۆن عیسا ڕێی بە
مەریەمی مەجدەلی ژنێکی باغی و شەهوانیدا بە گریانەوە پێی ماچ بکا و بە فرمێسک
(سۆز/پەشیمانی) خۆی لە هی هەموانەوە (بێئەوینی/بێسۆزی) بکاتەوە بە موڵکی یەککەس،
داواکەی نیچەش لە سالۆمی هەمان شتە، لە چەندین نوسراویشیدا لەم بارەیەوە بۆ نمونە
دەڵێ: "ئامادەم گشت تەنازولێکی پێشوەختە بۆ هاوسەرایەتی لەگەڵ یەک کەسدا
بکەم، بەس هەرگیز قبوڵ ناکەم لە خۆشەویستیدا باسی مافی یەکسانی نێوان ژن (فالۆس) و
پیاو (فالیک) بکرێت. لە بنچینەدا ئەم مافە یەکسانە بونی نییە. یان "خۆتان لەو
ژنانە لادەن نێرانە دەجوڵێنەوە"، "ئەوانەی وەک ژن ژنییان خۆشدەوێ پیاو
نین"، "ژن بە جلی ڕەشەوە (سۆز) جوانە..هتد".
(٢)
لەبەر دژ بە هاوشوناسی نیچە دەڵێ: ئێمە و ئەم دەڵاڵ و تێکەڵکەرانە دوژمنین. یان
دەڵێت: نابەدڵتر لای من کاسەلێسەکانن، نابەدڵترین گیانداری مرۆڤایەتی کە دۆزیمەوە
بەناوی "مفتەخۆر" ناودێرم کرد: ئەو نایەوێ ئەویندار بێ و سەرەڕای دەیەوێ
بە ئەوینی خەڵکی دی بژی.
(٢)
لەدوای خۆکوێرکردنی ئۆدیب وەک چونەدەرەوەیەک لە ئاوەدانی و نەمانی تاعون، جەنگێکی
گەورە لە تیبا قەوما. جەنگەکەش دەگەڕێتەوە بۆ لە هاوسەنگکەوتنی (بە هاوشوناسبون)
ئۆدیب پاشا وەک باوکێک (تێکشکانی مرۆڤی باڵای خەسێنەر)، ناچار کوڕە ناڕەسەنە
خەساوە هاوشوناسبو و لەیەکچوەکان (ئیتۆکلیس و پۆڵینیکس) بۆ دەرچون لە هاوشوناسی
(ناڕەسەنی) و جیاوازبونەوەیەیان لە یەکتر کەوتنە جەنگ. لەم پێزانینەوە نیچە
بەرلەوەی لە ساڵی ١٩٠٠ بمرێ پێشبینی جەنگی گەورەی لە ئەوروپای مۆدێرندا کردوە، لەو
ڕوانگەیەی نیچەش وەک پۆستمۆدێرنێک (ڕەخنەکردنی مۆدێرنە دەچێتەوە خزمەت سەدەکانی
ناوەڕاست) ئەویندارێکی ئۆدیبی (تراژیدی) بوە، لەسەر شکۆی (بە کوشتنی خوا و بونەوەی
بەخوا/مرۆڤی باڵا) دەستی لە زۆر چێژ (بۆ تەمێکردنی ئید و دروستکردنی ئیگۆ/شکۆ)
بەرداوە، وەکئەوەی هەموئازاری ئەوانیتر هەڵبگرێ، لەدواتریش ئەوانەی لەناو بێشکۆیی
دەژیان باجەکەی (باجی بێشکۆیی و بێئەوینی/هاوشوناسی) بدەنەوە. بەوەی ئەوینداری
تراژیدی (چاوی خوایی/چونە ویژدانی ناخودئاگا) وەک سێنتێزێک لەوە بەئاگایە
بێشکۆییەک (بێئەوینی/گومان/نەفرەت) سەریهەڵداوە وەک تاعونێک (ململانێ/دیالێکتیک)،
کەچی ئەوانیتری ناسێنتێز (خۆنەناس/ناخوا) بێئاگان، بەو مانایەی ئازارخواردنی
دواتری ئەم بێئاگاییەیان هاوشێوەی بە عەدالەتکردنەوەیەکە بە ئازارخواردنی
بەئاگایانەی ئۆدیبی کوێر (چیتر پێکەوەنەگونجانی سۆبێکت و ئەویتری ئۆبێکت و
تەنیاکەوتن)، بۆ ئەوەی هەموان وەکیەک بە دیالێکتیک (پێکەوەیی بە ململانێوە) و بە
نەمانی دیالێکتیکیش لە نێوانیاندا وەک تەنیابونەوەیەک لە ئازارخواردنەکەدا (تەواوی
تاوانەکانی مرۆڤ ناکاتە ئەوەی بەرانبەر من کرا. نیچە) یەکسان بکەونەوە: لەپێناو
مرۆڤایەتییەکی بەهێز لەپاش مەترسی و جەنگدا (تاعون/ئازار/دیالێکتیک) بە ئەوینەوە
(خۆناسین/ئەویترناسین) لەدایک ببێتەوە. ئەوەیە "کاتێک هەموتان منتان
ڕەتکردەوە، ئینجا بۆ لاتان دەگەڕێمەوە. نیچە"، بە مانای من چۆن ئۆدیبییانە بە
خۆناسین (خۆکوێرکردن/تێکشکان/دورکەوتنەوە) غەریبکەوتم و کەسایەتی کەرتبوم لە
تەنیایی هاوسەنگکردەوە (بەوەی هەموتان ڕەتتانکردمەوە)، ئێوەش خۆتان بناسن و
غەریببکەون ئەوسا وەک یەکتریمان لێدێ و دێمەوە ناوتان وەک لەناوچونێکی گومان و
نەفرەت، گەڕانەوەی ڕێز و متمانە، ئەوین.
هیوا سەعید